|
|
Brunnur
Brunnur við Arnarfell
|
| |
Gengið var til austurs frá bílastæðinu við skátasvæðið neðan við Skýjaborgir
undir Bæjarfelli, suðvestan við Krýsuvíkurkirkju, meðfram Ræningjahjól, um tún
Suðurkots og síðan var gamla túngarðinum fylgt sem lá lá í áttina að Arnarfelli.
Ræningjahóll er þar sem hæst ber, en skammt austan undir honum er Ræningjadys
eða Ræningjaþúfur. Sagan segir að Tyrkir hafi komið að Heiðnabergi við Hælsvík.
Gengu þeir upp þar sem síðan heitir Ræningjastígur. Þá var sel hjá Selöldu og
fóru Tyrkjar þangað, drápu matseljuna, en eltu smalann heim að Krýsuvík.
Það var sunnudagur og var Eiríkur prestur að messa í Krýsuvíkurkirkju. Segja
sumir að hann væri fyrir altarinu, en hitt mun sannara að hann væri í ræðustól
er smalinn kom hlaupandi í kirkjuna og mælti hátt:
"Tyrkjar komu og drápu matseljuna og eltu mig hingað."
Prestur mælti: "Viljið ekki lofa mér að ganga fram í dyrnar góðir menn?"
Menn játtu því. Eiríkur gengur fram í dyr og lítur út og sér Tyrkja koma á túninu.
Hann mælti til þeirra:
"Farið nú ekki lengra! Drepið þarna hvur annan! Væri annar dagur eða ég öðruvísi
búinn, mundu þið éta hvur annan."
Þar börðust þeir og drápust niður. Heitir þar síðan Orrustuhóll eða Ræningjahóll
er þeir börðust, en Ræningjaþúfur þar þeir eru dysjaðir. Þar eftir hlóð Eiríkur
vörðu á Arnarfelli og mælti fyrir henni sem hinni að meðan hún stæði skyldu Tyrkjar
aldrei granda Krýsuvík.
Vörslugarðarnir umhverfis Krýsuvíkurbæina eru bæði úr grjóti og úr torfi. Grjóthleðslur
eru við endana, þar sem þeir koma að fellunum beggja vegna, en á milli þeirra
eru þeir úr torfi. Garðar þessi voru endurhlaðnir á 19. öld. Áður en komið var
að Arnarfelli þurfti að fara yfir lítinn læk. Á honum eru leifar að hlaðinni brú
þar sem garðurinn hefur legið. Skammt þar norður af, í mýrinni eru leifar húss
eða stekks.
Undir suðurhlíð fellsins eru tóftir Arnarfellskotsins. Býlið er á 80x150m stóru
svæði innan túngarðsins. Veggir eru úr torfi og grjóti. Sennilega eru 6 hólf í
rústinni. Safnþró er framan við hana, líkt og fyrir framan Fitjabæinn undir Selöldu.
Traðir eru undir fellinu, í grasi grónum hlíðum þess. Þær eru óljósar, en virðast
hafa legið frá suðsuðvesturhorni bæjarins niður hlíðina og stefna síðan að Bæjarfellinu
austan við túngarðinn. Beggja vegna traðanna má sjá grilla í lága garða sinn hvoru
megin við þær. Traðirnar eru vel grónar. Beinteinn Sveinsson bjó síðastur að Arnarfelli,
hagur maður á tré og járn. Hann byggði m.a. Krýsuvíkurkirkju árið 1857, en hún
hefur þó síðan nokkrum sinnum gengið í gegnum endurnýjun lífdaga.
Fræg er viðureign Beinsteins við Tanga-Tómas, drauginn á selatöngum. Á síðara
hluta 19. aldar bjó í Stóra-Nýjabæ í Krýsuvík maður sá, er Einar hét. Hann átti
mörg börn, og er saga þessi höfð eftir tveim sonum hans, Einari og Guðmundi. Einar,
faðir þeirra, var allt að 30 vertíðum formaður á Selatöngum. Var í mæli, að reimt
hefði verið á Selatöngum, og var draugsi sá í daglegu tali nefndur Tanga-Tómas.
Hann gerði búðarmönnum ýmsar smáglettur, en var þó ekki mjög hamramur. Þá bjó
Beinteinn á Arnarfelli í Krýsuvík. Var talið að Tómas væri einna fylgispakastur
við hann. Var Beinteinn þessi fullhugi mikill, smiður góður og skytta og hræddist
fátt. Var þetta orðtak hans:
|
|
Stínuskúti
Útsýni út úr skútanum
|
| |
"Þá voru hendur fyrir á gamla Beinteini".
Einu sinni varð Beinteinn heylítill, og flutti hann sig þá niður á Selatanga
með fé sitt til fjörubeitar. Var hann þarna um tíma og hafðist við í sjóbúð, er
notuð var á vetrum. Kvöld eitt er Beinteinn kemur frá fénu, kveikir hann ljós
og tekur tóbak og sker sér í nefið.
Tík ein fylgdi honum jafnan við féð og var hún inni hjá honum. Veit Beinteinn
þá ekki fyrr en ljósið er slökkt og tíkinni hent framan í hann. Þreif hann þá
byssuna og skaut út úr dyrunum. Sótti draugsi þá svo mjög að Beinteini að hann
hélzt loks ekki við í sjóbúðinni og varð að hröklast út í illviðrið og fara heim
til sín um nóttina. Hafði Beinteinn skaröxi í hendi og hvar sem gatan var þröng
á leiðinni heim um nóttina, þá kom draugsi þar á móti honum og reyndi að hefta
för hans, en undir morgun komst Beinteinn heim og var þá mjög þrekaður. Lá hann
rúmfastur næstu daga.
Bæjarbrunnurinn er utan garðs, fallega hlaðinn. Fallin varða er við forna götu
skammt frá honum.
Þegar búið var að skoða svæðið innan heimagarðsins, bæjartóftirnar og umhverfi
þeirra, var haldið rangsælis umhverfis fellið eftir gamalli götu er lá áfram til
austurs, yfir að Jónsbúð, sauðakofa austarlega á Krýsuvíkurheiði. Varða er við
götuna ofan við Arnarfellsvatn (Bleiksmýrartjörn). Þaðan var ágætt útsýni yfir
Bleiksmýrina, sem ræst var út um miðja 20. öldina. Vestan við vatnið eru gamlar
rústir. Sunnan þess var fyrrum áningarstaður skreiðarflutningamanna á leið þeirra
frá verstöðvunum við sunnanverðan Reykjanesskaga austur í sveitir. Einnig mátti
vel sjá fyrir sér og hugsa til þeirra mörg hundruð vermanna sem tjölduðu í mýrinni
á leið sinni til og frá veri. Neðar eru Trygghólar. U.þ.b. miðja vegu milli þeirra
og Arnarfells, skammt vestar, er Arnarfellsréttin, nokkuð heilleg fjárrétt í lægð.
|
|
Stekkur
Stekkur norðan við fellið
|
| |
Suðaustan við Arnarfell er fyrrum gróðurvana svæði, sem komið er vel á veg að
gróa upp. Blóðberg, lambagras, geldingahnappur ásamt lyngi eru nú á góðri leið
með að þekja fokjarðveginn.
Við austurhorn Arnarfell er stekkur, á grasi gróinni rein við fjallsræturnar,
vestan megin við uppþornaðan lækjarfarveg. Hann er 5x5m. Veggir eru úr grjóti.
Gengið var austur og norður með fellinu. Við norðurhorn þess er stekkur undir
steini. Stínuskúti er í fellinu skammt austar og ofar í því. Ekki er vitað um
tilurð nafnsins, en þó er ekki ólíklegt að það sé til komið líkt og Guðbjargarhellir
á Hrauni við Grindavík, þ.e. tímabundið skjól þeirra, sem það var nefnt eftir,
líklega frá amstri dagsins. Um er að ræða mjög fallegan skúta, tvískiptan. Hægt
er að ganga inn í hann að austanverðu, en að vestanverðu er líklegt að fé hafi
legið. Svo virðist sem skútinn hafi myndast að tilstuðlan vatns, en það er hvergi
að finna nú. Því virðist hér um nokkuð merkilegt jarðfræðifyrirbæri að ræða. Falleg,
viðkvæm, móbergssúla skilur af hluta skútans.
Arnarfellið er í u.þ.b. 100 m hæð. Sjálft fellið er tæplega 100 metra hátt (93
m). Þegar gengið er upp gróna norðvesturhlíð þess sjást vel útihúsin frá bænum.
Þar er rúst, stekkur og skúti ofan hans. Rústin er 4,5x7m. Veggir eru úr torfi
og grjóti. Mjög stórir steinar eru í veggjum, sumir jarðfastir. Tvö hólf eru í
rústinni og eru dyr á báðum. Stekkurinn er 5x10m. veggir eru úr grjóti og torfi.
Tvö hólf eru í stekknum, líkt og almennt gerist með slík mannvirki á Reykjanesskaganum.
Dyr eru ábáðum hólfum. Skútinn er 1,5x4m og 1,5m hár. Hann liggur skáhalt inn
í áberandi hamar í fjallinu, nánast beint ofan við rústina og stekkinn.
|
|
Arnarhreiður
á toppi Arnarfells - Arnarfellsvatn fjær
|
| |
Vestan við Arnarfell sést vel yfir að Læk þar sem Arngrímur bjó um tíma fyrir
og eftir aldamótin 1700. Þekkt er þjóðsagan af Grákollu er tengdist honum og fjárhelli
hans í Klofningum, sem eru í Krýsuvíkurhrauni þarna skammt austar.
Þegar upp á Arnarfell er komið blasir Eiríksvarða við á vestari toppi þess, en
hún er kennd við Eirík prest (Magnússon) í Vogsósum sem þekktur er úr þjóðsögum
fyrir fjölkyngi sína. Hann dó árið 1716. Hann þótti skrýtinn í ýmsu, eins og segir
í örnefnalýsingu. Fellið er tiltölulega auðvelt uppgöngu að vestanverðu og þaðan
er útsýni yfir Krýsuvíkurheiði og næsta nágrenni. Ef vel viðrar er hægt að sjá
hvar Eldey rís úr hafi við sjóndeildarhring í vestri. Þegar horft er inn til landsins
sést hvar Sveifluhálsinn teygir sig einn eftir Reykjanesinu með misháum móbergshnúkum
sínum. Til norðurs er horft í áttina að Kleifarvatni og Vatnshlíð, en ofan hennar
rísa Brennisteinsfjöll við himinn. Til norðausturs sér til Geitahlíðar og Eldborganna
ásamt Selvogsheiðinni enn austar og suðurlands.
Á eystri toppi Arnarfells er fornt arnarsetur, enda dregur fellið nafn sitt af
því. Hreiðrið er vel gróið og því ljóst að ernir hafa haft þar hreiðurstæði um
langan tíma áður en þeir voru gerðir útlægir af svæðinu, enda þóttur þeir hinir
mestu vágestir. Margar sagnir eru til af atferli þeirra, sumar reyndar verulega
ýktar. Annað fornt arnarhreiður er þarna skammt frá, í austanverðu Ögmundarhrauni.
|
|
Eiríksvarða
á toppi Arnarfells
|
| |
Af fellinu sést vel yfir Arnarfellsvatn í suðaustri og mógrafir Krýsuvíkurbænda
í norðri. Grafirnar, sem eru í mýri, eru a.m.k. fjórar talsins og misstórar, 3x4
til 6x8m. Allar eru þær fullar af vatni og hugsanlega eru eldri samanfallnar grafir
allt í kring í kvosum og lægðum í næsta nágrenni. Þannig er líklegt að einungis
yngstu mógrafirnar sjáist með berum augum, en þær eldri orðnar jarðlægar.
Þegar horft er til norðausturs sjást Vegghamrarnir vel. Ofan þeirra eru Kálfadalirnir.
Niður í þann syðri rann hrauná, sem kallast Víti. Stórkostlegt er að standa ofan
við strauminn, sjá hvernig hraunið hefur fossað niður hlíðina og storknað þar
á leið sinni. Skammt norðar er leiksvið einnar af fyrstu leiknu kvikmyndunum á
Íslandi. Hluti hennar átti að hafa gerst á tunglinu og er landlagið ekki ólíkt
því sem þar má ímynda sér. Geimfarar þeir, sem fyrstir stigu fæti sínum tunglið,
skv. bestu heimildum, komu m.a. þangað til að aðlagast því sem við mátti búast.
Svæðið er torfundið, en er ein af mestu náttúrperlum landsins.
Vakin er athygli á því að myndirnar, sem fylgja þessari vefsíðu, eru af minjum,
sem hvergi er minnst á í fornleifaskráningu af svæðinu frá árinu 1998 og Fornleifavernd
ríkisins hefur stuðst við í umsögn sinni um fyrirhugaða kvikmyndatöku við Arnarfell,
en þó er síðasta myndin (af Eiríksvörðu) undanskilin. Þá hefur hvorki Landgræðsla
ríkisins né Umhverfisstofnun tekið tillit til Arnarfellsins sjálfs þegar umsögn
var gefin, einungis umhverfis þess. Í nefnda skráningu vantar a.m.k. 12 minjar,
sem vitað er um á og við fellið.
Frábært veður. Gangan tók 1 klst og 1 mín.Forsíðumynd útsýn af Arnarfelli yfir
áð Geitahlíð