Þakkarræða Guðbergs við afhendingu norrænu bókmenntaverðlaunanna

• Fréttir
• 17. apríl 2004

Hið sýnilega í því ósýnilega

1.
Maður fer yfir götu og hittir konu með blæju

Maður fer yfir götu og gengur í átt að torginu.  Hann er hvorki ungur né gamall. Húðin er ekki dökk en ekki heldur beinlínis hvít.
   Tveir lögreglumenn standa vörð á torginu. Þeir veita manninum enga athygli. Hann stansar spölkorn frá þeim og lítur í kringum sig. Hann virðist bíða eftir einhverjum.
   Við erum á Plaza de Castilla í Madrid, nokkrir dagar eru liðnir frá hryðjuverkaárásinni þann 11. mars.
   Ung kona kemur upp úr neðanjarðarlestargöngum. Hún lítur í kringum sig, sér manninn og gengur í átt til hans. Þau halda af stað. Hún er augljóslega arabísk því að hún er í síðum kyrtli og hylur hár sitt með einhverskonar blæju.
   Þegar lögreglumennirnir koma auga á konuna taka grípa þeir strax til símans og byrja að tala í hann; það heyrast einkennileg málmkennd hljóð. Þeir horfa gaumgæfilega í kringum sig meðan þeir tala.
   Við lifum á tímum þar sem þörf á öryggisgæslu fer vaxandi, við vitum þó ekki nákvæmlega hverju við erum að verjast. Áður fyrr lofuðu stjórnmálamenn því að við værum að hnattvæðast í tryggum fjárhagslegum vexti en nú tala þeir um hnattvæðingu í sívaxandi hryðjuverkaógn. Og við verðum að berjast gegn því.
   Það virðist hins vegar sem við áttum okkur ekki á að með vaxandi öryggisþörf sköpum við almennt óöryggi og óstöðugleika.
   Málmkenndu hljóðin deyja nú út. Lögreglumennirnir líta hvor á annan og hefjast handa. Annar þeirra gengur til mannsins. Hann segir eitthvað. Maðurinn sem hvorki er ungur né gamall svarar engu. Hann tæmir vasa sína með hraði og setur orðalaust innihaldið á gangstéttina milli fóta sinna eins og til að varðveita eigur sínar. Hann gæti verið sérfræðingur í að tæma vasa sína sé tekið mið af hversu hratt hann hlýðir skipuninni. Ekkert kemur á óvart. Hann er svipbrigðalaus. 
    Hinn lögreglumaðurinn fer til konunnar. Hann lyftir kyrtlinum og setur báðar hendur undir hann. Hún sýnir engin viðbrögð. Það virðist sem hendur hans finni ekkert grunsamlegt. Hann hættir að þreifa og sviptir af henni slæðunni. Konan stendur kyrr.
   Í kringum þau hefur safnast fólk en fæstir vegfarendur veita þessu athygli. Flestir sjá þetta ekki.  Svo virðist sem þeim komi þetta ekki við eða að þeir séu orðnir vanir slíku.
   Eldri mennirnir eru forvitnari en þeir yngri. Þeir virðast sjá eitthvað í hegðun lögreglumannanna sem minnir þá á svipaða atburði á Francotímanum.
   Þegar lögreglumaðurinn afhjúpar konuna horfa aðrar konur á eins og þær séu að velta fyrir sér hvað sé undir slæðunni, en svo snúa þær sér undan. Aðeins ein ung kona virðist njóta þess að horfa á þegar slæðunni er svipt af konunni. Hún lyftir höndunum eins og lögreglan hafi frelsað konuna.
   Síðan skoða lögreglumennirnir persónuskilríki parsins. Enn heyrist málmkennt hljóð þegar annar þeirra notar eitthvert tæki. Hann segir eitthvað og eftir stutta stund fær hann svar.
    Lögreglumennirnir eru hvítir.  Hinar tvær manneskjurnar eru ekki beinlínis dökkar.
    Lögreglumennirnir hafa augljóslega leyfi til að gera það sem þeim sýnist. Þessar tvær manneskjur geta ekki annað en hlýtt.
     Lögreglumennirnir eru kristnir. Hin tvö eru líklega múslímar.
     Þegar lögreglumaðurinn hefur talað í símann, gefur hinn þögli bendingu. Maðurinn sem hvorki er ungur né gamall hirðir eigur sínar upp af gangstéttinni. Hann setur þær aftur í vasa sinn. Konan beygir sig og setur á sig slæðuna. Þau eru líklega laus.
   Maðurinn og konan ganga í burtu. Lögreglumennirnir standa eftir.
   Hvað var ósýnilegt í þessu dæmi sem við sáum og virtum fyrir okkur?
   Við vitum það ekki nákvæmlega.
   Vitum við það kannski ekki þar til einhvern daginn þegar þetta ósýnilega brýst fram sem sýnilegt hatur?
   Munu karlinn og konan líta á þessa rannsókn sem eðlilegan hlut, hluta af daglegu lífi þeirra?
Við vitum það ekki. En okkur gæti grunað að við hræðumst ekki einungis hið sýnilega heldur miklu fremur hið ósýnilega, þetta óljósa vald sem eitt sinn var eignað illum öndum eða hefndarþyrstum álfum.
   Vegna þekkingar okkar og vísinda nútímans teljum við að við séum aldrei nægilega varin gegn því ósýnilega. Hættan er jafnvel of mikil fyrir hin valdamiklu Bandaríki.  Jafnvel gervitungl, farsímar, njósnakerfi, myndavélar eða háþróuð tækni koma að litlu gagni. Og Guð kemur ekki lengur til aðstoðar.
  

2.
Maður situr í áætlunarbíl

Gamall maður situr einn síns liðs í áætlunarbílnum. Hann er á ferð frá suðurströndinni til vesturstrandarinnar. Þetta hefur hann gert reglulega í sextíu ár til að skoða sína ástkæru fæðingarsveit. Árum saman tóku margir farþegar þennan bíl og alltaf fann hann einhvern meðal þeirra til að ræða við um atburði úr Eyrbyggjasögu. Þeir þekktu hana, söguna sem gerðist í sveitinni þeirra. Þeir voru flestir á hans aldri og á þessari löngu ferð gátu þeir borið saman hreysti hetjanna og aðalpersónurnar í öðrum Íslendingasögum. Stundum voru þeir ekki sammála. En að lokum komust þeir að þeirri niðurstöðu að Grettir sterki var sterkasti maðurinn í fornsögunum. 
   Þessi sameiginlega niðurstaða vakti með honum talsverða gleði.
   En gamla manninum fannst áhugaverðast að ræða um Eyrbyggjasögu, sérstaklega hinn heillandi þátt um berserkina. Tveir bræður, Halli og Leiknir, komu frá Noregi til Íslands með Vermundi sem Eiríkur hinn sigursæli Svíakonungur hafði upphaflega sent Hákoni jarli.
   Það var því engin furða að gamli maðurinn yrði sérstaklega spenntur þegar bíllinn nálgaðist Bjarnarhöfn. Hann horfði af ákafa út um gluggann til að sjá hvort enn mætti grilla í veginn og vegginn í gegnum sögulegt hraunsvæðið. Eða var þetta kannski tálmynd sem sagan hafði kveikt í huga hans? Hann velti því fyrir sér hvort þessir tveir sænsku berserkir hafi, í nafni ástarinnar, getað rutt veginn á stuttum tíma með berum höndum. Og ef svo var, hvers vegna urðu þeir þá fyrir svo miklu óréttlæti? Hvers vegna hafði Styr, eigandi þeirra, ekki staðið við loforð sitt og gefið berserknum, Halli, dóttur sína Ásdísi, en gift hana í staðinn hinum slóttuga Snorra?
   Gamli maðurinn vissi að hinn berserkurinn, Leiknir, hafði ekki verið ætluð ást og þess vegna hafði hann ekki lent í vandræðum eða mótlæti.
   ?Gerðist þetta vegna þess að berserkirnir voru útlendingar og líklega ekki þeirrar trúar sem viðurkennd var?? hugsaði hann með sér.
   Með tímanum og eftir því sem hann varð eldri hafði æ færra fólk tekið þennan áætlunarbíl og hann skildi ekki hvers vegna. Hann taldi að áætlunarbílar væru sérstaklega hannaðir fyrir langar samræður. Fyrir utan hann voru þarna að mestu útlendir verkamenn. Þeir vissu auðvitað ekkert um fornsögurnar. Það var tilgangslaust að reyna. Innfæddir kusu frekar að ferðast með einkabílum og þeir fáu sem voru í áætlunarbílnum vildu annað hvort ekki spjalla eða vissu jafn lítið og útlendingarnir.
   Gamli maðurinn viðurkenndi að lokum með sjálfum sér að héðan í frá myndi hann sitja einn með hugsanir sínar.
   Það leið að lokum ævidaga hans. Í hvert sinn sem hann tók sér þessa ferð á hendur fannst honum að það kynni að vera hans síðasta ferð. Þess vegna langaði hann afskaplega mikið til að tala við einhvern um áhugamál sín: muninn á styrk frjálsra manna og þræla. Hann langaði líka að vita hvort réttvísin hefði alltaf verið í höndum slóttugra og valdamikilla manna eins og Snorra sem giftist að lokum Ásdísi, en auðvitað líka að einhverju leyti í höndum sterkra manna eins og Grettis en aldrei í höndum útlendinga, hvorki þræla né berserkja sem höfðu nytsamlegra afl en Grettir og Snorri.
   Hvers vegna höfðu berserkir í ókunnu landi engan rétt þrátt fyrir kraft sinn?  
   Nú var gamli maðurinn á leið suður aftur frá vesturströndinni. Þegar áætlunarbíllinn kom til Stykkishólms var stöðvað við pósthúsið. Þar kom gamli maðurinn auga á hóp af ungum mönnum í áköfum samræðum.
   ?Þeir hljóta að vera að ræða fornsögurnar,? hugsaði hann.
   Þarna fékk hann óvænt tækifæri til að tala við unga fólkið. Hann flýtti sér út, gekk að hópnum og spurði um berserkina. Mennirnir litu á hann. Hann beið. Loks greip einn þeirra farsímann sinn eins og hann ætlaði að hringja til að komast að hinu sanna. Gamli maðurinn beið skjálfandi. Hinir voru hljóðir og flóttalegir.
   Þá gerði hann aðra tilraun.
   Þegar þeir heyrðu sömu spurninguna virtust þeir ekki vita hvað þeir ættu að gera af sér, þeir snerust á hæli, settust inn í bílana sína og þeystu burt.
    Þegar gamli maðurinn kom heim var hann í uppnámi. Hann skildi ekki hvað hafði komið fyrir fólkið í heimasveit hans. Landslagið var það sama. Hraunið var þar sem það hafði alltaf verið. Sjórinn blár. Jökullinn hvítur. En það mikilvægasta, Eyrbyggjasaga, var ekki lengur þar sem hún hafði alltaf verið: í huga fólksins.
   Aftur á móti var hann sjálfur og það sem hann sá með eigin augum og í huga sér var óhreyfanlegt, óbreytt.
   ?Það er eitthvað ósýnilegt í því sýnilega, ég skil þetta ekki,? hugsaði hann.
   Hann virtist ekki skilja þær stigvaxandi breytingar sem höfðu átt sér stað í þjóðfélaginu í tímans rás. Enginn nema hann var upptekinn lengur af berserkjum, styrk, réttlæti eða óréttlæti.
   Hið sama átti við um hann og sögurnar hans og Don Kíkóta sem trúði á libros de caballerias.
   Á þessum tíma var sonur hans að þýða Don Kíkóta og hann var sammála föður sínum um að ekki ætti að ögra ævareiði samanborið við reiði el caballero.
   En eitt sinn spurði hann hvort það væri ekki fyrir neðan virðingu hetju að þurrka föt með móður sinni eins og ein þeirra hafi gert í ákveðinni sögu.
   Nei, svaraði gamli maðurinn. Ef ekki þarf að berjast gegn augljósu óréttlæti þá getur hetjan hjálpað móður sinni með heimilisverkin. Það er engin skömm af því. Stolt sonar af móður og þörf hans fyrir hana er hið sama og stolt móður af syni og þörf hennar fyrir hann. 
   Rök gamla mannsins voru ævagömul og svo sagði hann:
   Það eina sem mér líkar ekki í Eyrbyggjasögu er að sænsku berserkirnir, Halli og Leiknir, eru í 24. kafla sagðir vera svo sterkir að þeirra líka væri hvorki hægt að finna í Noregi né annars staðar. Er það mögulegt að sagan af Gretti sterka hafi gleymst í sögu eins og Eyrbyggjasögu, sem segir frá svo sönnum minningum, vegna þess að hún þurfti að vera langbesta sagan sem nokkru sinni hafði verið skrifuð?
   Ja, sagði sonurinn. Þú sérð það kannski ekki, en hinn duldi sannleikur um styrkinn er þarna enn. Hann er ósýnilegur þar til kemur að honum.
    Það kann að vera, sagði gamli maðurinn. Nú þegar ég man það, maður getur ómögulega séð allan styrk sænsku berserkjanna skýrt og greinilega vegna þess að þar stendur: ?Þeir gengu berserksgang ok váru þá eigi í mannligu eðli, er þeir váru reiðir, ok fóru galnir sem hundar og óttuðust hvárki eld né járn, en hversdagliga váru þeir eigi illir viðureignar . . .?
    Heldurður að allir Svíar séu svona? spurði gamli maðurinn.
    Ég veit það ekki, sagði sonurinn. Ég þekki þá ekki.
    En kannski kemstu að því einhvern daginn, sagði gamli maðurinn.
    Þá sagði sonurinn:
    Hugsanlega. Við sjáum hvað setur.
    Ekki ég, sagði gamli maðurinn. Þá verð ég orðinn ósýnilegur en sýnilega dauður.

3.
Maður situr við borð

Maður situr við borð. Hann er greinilega ekki gamall. Hann virðist frekar ungur. Fyrir framan hann er ritvinnsluvél. Hann hreyfir fingurna. Hann hreyfir hugsanir sínar. Hann er að gera það sem við köllum að skrifa.
    Þessi maður þykist vita að lífið er ferli sem gerist milli fæðingar og dauða, dálítið eins og vín er eitthvað á milli vínberja og ediks. Og á meðan hann skrifar þetta finnst honum að bókmenntir gætu verið eitthvað á milli raunveruleika og óraunveruleika. Hann þykist líka vita að líkt og maðurinn reynir ólíkar tilfinningar þegar hann er lifandi og hreifur við víndrykkju, þá verður maður almennt vitrari af því að kyngja orðum.
   ?Þegar ég skrifa þá er ég að hluta ósýnilegur,? hugsar hann.  ?Ég er ekki fyllilega til en ég veit að það er augljóst að enginn nema ég skrifa það sem ég skrifa.?
   Síðan fer hann að efast:
   ?Þetta er kannski ekki ég sem heild. Ekki mælanlegur hluti minn. En þetta er sjálfsævisaga mín. Allt sem maðurinn gerir er sjálfsævisaga hans. Sjálfsævisagan er ekki einungis gerðir okkar heldur líka það sem við hugsum, það sem við viljum, skoðanir okkar, fagurfræðileg nálgun á lífinu en umfram allt er það sá samanburður sem við gerum.  Allt byggist á samanburði.?
   Og hann heldur áfram að hugsa:
   ?Ég hef alltaf skrifað eins og ég væri að sumu leyti til. Í lífinu sjálfu hef ég á einhvern hátt látið eins og ég sé bara til sem eitthvað. Ég hef reynt að lifa í samræmi við hugmyndir mínar, reynt að vera þeim trúr. Ég trúi að til sé dularfull ytri hefnd og líka að þessi sama hefnd sé okkur öllum eðlislæg. Það er eitthvað í tilveru okkar, í siðferði okkar sem leitar hefnda við ákveðnar aðstæður. Þetta siðferði er innra með okkur. Maður verður að vera varkár, eins og gengið sé á þunnum ís, siðferði alheimsins getur leitt til tortímingar. Það verða endalokin.
   Alger endalok eru eitthvað sem skáldsagnahöfundurinn reynir að forðast. Hann vill ekki að verk hans hafi enda. Engan endahnút. Hann vill heldur ekki leggja fram lausnir. Hann vill ekki falla í kramið. Væri hann Jesús Kristur segði hann hinum trúuðu að fara sína leið, ekki hans og láta hann einan. Hljómur rithöfundarins er hans eigin. Hann hefur engan áhuga á að vera bergmál í hellum annarra. Hann vill ekki að lesendur finni sjálfa sig eða öðlist skilning þegar þeir lesa verk hans. Bókmenntir eru ekki skrifaðar til að skiljast. Það er eins og með vínið, eitthvað á milli vínberja og ediks, efni sem virkjar hugann.?
    Þessi maður sem situr við borðið vill að verk hans hafi tilvist af óvenjulegri tilvist en ekki að þau kveiki ákafa eða alsælu. Það má vera að hann gráti þegar hann skrifar en ekki tárum, ekki vegna sorgar, heldur losar sig við raka. Hann er ósýnilegur á þann mælikvarða að hann er harður. Hann hugsar:
    ?Ef maður ætlar að skapa verður maður að veita mótstöðu, hafa líkamlegan styrk. Þó list sé af andlegum meiði er hún gerð úr þess konar holdi sem verður andstæða holds: hold sem verður að beinum.?
    Síðan hættir hann og byrjar aftur:
    ?Ég hef þekkt listamenn sem hafa keppt að því að verða mikils metnir. Þeir hafa gert málamiðlanir, verið opnir fyrir vilja annarra: foreldra, stjórnmálaflokka, hugmyndafræði, tísku. Ég hef séð þá rísa, falla og hverfa, verja sjálfa sig og leita hjálpar. Þeir hafa breyst í afvegaleidd börn. Og ég hef fyllst samúð og reynt að sýna þeim það ósýnilega í því sýnilega. Þar er leyndarmál listarinnar, á milli þessa tveggja. Það eina sem skiptir raunverulega máli í listinni er að vita þetta. Að vita ekki nákvæmlega hvað maður gerir en frjóvgast af þversögnum sem leiða til opnunar. Í huga okkar eru tvær gerðir mótsagna.  Önnur leiðir til fullvissu og stöðnunar.  Hin er þversögn sköpunar sem leiðir ekki til valds.  Hin veldur því sem við köllum stöðnun.?
    Leyndardómurinn liggur á milli þess að skrifa bók og gefa hana út.
    ?Sýn mín gæti verið byggð á þeirri staðreynd að ég fæddist ekki til neins,? hugsar hann. Í lífi mínu hefur ekkert verið ?sjálfsagt?. Og þess vegna er allt velkomið. Og ef ég verð aldrei nokkurn tíma álitinn skáldsagnahöfundur, vegna ólæsilegra verka minna, þá er það allt í lagi. Þannig var ég frjálsari. Ég gat gert það sem ég vildi með listina. Ég veit að maður er ekki annað en eitt lítið dæmi um þetta eitthvað sem á sér tilveru milli fæðingar og dauða. Og ef það sem ég skrifa er einskis virði, þá er það allt í lagi. Það var þess virði að reyna.?
   Þannig hugsar hann.
   Dag nokkurn, berst manninum við borðið bréf, alveg upp úr þurru. Hann opnar það fyrst tveimur dögum síðar. Hann sér að hann hefur fengið verðlaun. Þetta kemur honum á óvart og honum finnst það skrítið.
   Hann veit að með þessu bréfi verður einhver hluti hans sýnilegur og líklegast munu margir segja:
   Ég vissi að þetta myndi gerast. Ég vissi það alveg frá upphafi.
   Svo man hann ljóðlínu frá skáldinu Auden:
   ?Loks er leyndarmálið afhjúpað ...?
   Allt í lagi, segir hann. Og bætir svo við með virðingu:
   Ó já ? leyndarmálið er afhjúpað ? það er ekkert við því að gera.
Þakka ykkur fyrir.

• Síðast uppfært: 17. apríl 2004